MEHMED TEVFİK (ÇAYLAK), (1843-1893) Türk folklor derlemelerinin öncüsü, biyografi-tarih müellifi, gazeteci ve mizah yazarı. 1843 yılı Eylülünde İstanbul’da doğdu. Çıkardığı mizah gazetesinin adından dolayı 1877’den sonra Çaylak lakabı ile anılan Mehmed Tevfik’in, kendi ifadesinden güngörmüş bir adam olduğu anlaşılan babasının Mahmutpaşa’da, devrin edip ve şair seçkin kişilerinin devam ettiği berber dükkânı, Gordlevski’ye göre ise kahvehanesi, onun yerli hayata ait değerleri tanımasında başlı başına bir mektep olmuştur. Resmî yegâne tahsili 1853’te girdiği Beyazıt Rüşdiyesi’nde olup orada dört sene okuduktan sonra Bâb-ı Seraskerî Nizâmiye Kalemi’nde memurluk hayatına başladı. 1859’da Hazîne-i Hâssa Mektûbî Kalemi’ne geçti. Bursa ve İzmit’te bazı bürokratik memuriyetlerde görev aldı. Hayatının son yıllarında Mekteb-i Mülkiyye-i İdâdiyye kitâbet ve inşâ hocalığı ile Mekteb-i Mülkiyye-i Tıbbiyye başkâtipliği vazifelerinde bulundu. 1893’te vefat etti, vasiyeti üzerine Çamlıca Çakaltepe’de Tek Servi denilen mezarlığa defnedildi. Arapça ve Farsça yanında yeter derecede divan şiiri kültürünü elde ederek bu yolda şiirler yazan Mehmed Tevfik, 1867 yılı başında Muhbir gazetesiyle basın hayatına başladı. Sırasıyla İstanbul, Hudâvendigâr, Asır, Terakkî, Letâif-i Âsâr, Geveze, Basîret, Çaylak, Vakit, Tercümân-ı Hakîkat, Şümrûh-ı Edeb, Mecmûa-i Âsâr-ı Edebiyye, Tarîk gibi gazete ve dergilerde yazılar kaleme aldı bazılarını kendi çıkardı bazılarını da yönetti.
Yeni zamanlarda uğradığı değişmeler sonucu, günümüzdekinden çok farklı bulduğu millî ahlâk ve töreleriyle geçmişteki hayata karşı büyük bir merak duyduğunu söyleyen Mehmed Tevfik, yenileşme hareketleri bünyemize girmeden önceki yaşayış ve törelerin nasıl olduğu hakkında en sağlam bilgileri, babasından elde ettiğini özellikle belirtmiş, kendisinde “eski zamanın hallerini” araştırma fikir ve ihtiyacının doğmasında onun mühim bir tesiri olduğunu açıklamıştır. Bu ilgi ve merak onu küçük yaşlardan itibaren eski metinler toplamaya, yaşlı kimselerden geçmiş hayatımız hakkında bilgiler derlemeye sevketmiştir. Letâif-i İnşâ, Kāfile-i Şuarâ gibi eserleriyle başlı başına bir külliyat mahiyetindeki fıkra derlemeleri onun bu gaye ile tuttuğu defterlerden çıkmıştır. Mizahtan hoşlanan tabiatı dolayısıyla şuurlu bir fıkra derleyicisi olan Mehmed Tevfik bu sahada sürdürdüğü derlemelerle bizdeki fıkra mevcudunu unutulup kaybolmaktan kurtarmaya çalıştığını açıkça ifade eder. Onun bu derlemelerinde, geçmiş devirlerimizden şahsiyetlerin hayat ve halleriyle ilgili olarak yazılı ve sözlü kaynaklardan elde edilmiş bir fıkra varlığı hususi bir yer tutmaktadır. Kaleme aldığı yazılar ve yayımladığı mizah gazeteleriyle de Türk mizah gazeteciliğinin gelişmesinde öncü bir role sahip olmuştur. Sanat iddiası gözetmemek ve belirli herhangi bir edebiyat zümresine dahil bulunmamak sonucunda edebiyat tarihlerinde gerçek yeri gözden kaçırılmış olan Mehmed Tevfik’in yerli hayatı anlatmayı gaye edinmiş bir muharrir olarak halk kültürünü ve millî gelenekleri aksettirmedeki meziyetini yabancı müellifler çok daha iyi farketmişlerdir. Onlardan bir olan Th. Menzel, geçmişte kalan Osmanlı kültürü ile eski örf ve âdetleri tesbit ettiği için onun adının daima anılacağını yazar.
Eserleri: Letâif-i İnşâ • Nizâmü’l-âlem li-cenâbi Akhisârî • Kāfile-i Şuarâ • İki Gelin Odası • Letâif-i Hikâyât ve Garâib-i Rivâyât • Âsâr-ı Perîşân • Nevâdirü’z-zarâif • Letâif-i Nasreddin • Bu Âdem • Hazîne-i Letâif • Tahrîc-i Harâbât • Meşâhîr-i Osmâniyye Terâcim-i Ahvâl-i Kapudân-ı Deryâ Meşhur Gazi Hayreddin Paşa Barbaros • Târih veya Sene 1171 Cinayetleri • Yâdigâr-ı Macaristan - Asr-ı Abdülhamid Han • Usûl-i İnşâ ve Kitâbet • Levâmiu’n-nûr.